Truyền thuyết của nhân dân trong vùng kể lại rằng,
thuở trước, khi chúa Nguyễn Ánh đang lúc gian nan và khốn khó, một lần bị quân
Tây Sơn đánh bại và truy đuổi gắt gao, quân lính theo hầu không còn mấy người,
lương thực cạn kiệt, những tưởng rằng phải bỏ xác lại nơi này, may sao, có một
người phụ nữ nhà khá giả ở thôn Mỹ Hiệp (Ninh Hòa) thương tình cho ăn, lại chỉ
đường cho trốn chạy thoát được vào Nam. Nhiều năm sau, khi đã chiến thắng được
triều Tây Sơn và lên làm vua, nhớ lại công ơn của người đã cứu giúp năm nào,
nhà vua bèn sai người về báo đáp thì người xưa đã không còn nữa. Ðể ghi nhớ
công ơn của bà, nhà vua xuống chiếu phong tặng cho bà là Nhũ mẫu, đồng thời
truyền thợ giỏi đang xây dựng cung điện ở Huế và thợ khéo ở Khánh Hòa đến thôn
Mỹ Hiệp để xây lăng cho bà. Lăng Bà Vú nằm ở thôn 3, thị trấn Ninh Hoà, huyện
Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. 
Lăng Bà Vú được xây dựng trong 2 năm, đến năm
1804 thì hoàn thành. Lăng được xây dựng trên gò đất cao phía cánh đồng, có
không gian rộng, uy nghiêm, các yếu tố phong thủy đã được kết hợp và xử lý một
cách hài hòa với không gian xung quanh. Tổng thể lăng được xây dựng theo hình
chữ quốc, mặt xoay hướng đông nam có hồ sen rộng hình chữ nhật bằng vôi cát,
lăng có 3 lớp thành xây bằng vôi, cát, gạch. Thành ngoài dài 20m, rộng 14m, cao
1,5m tạo thành khuôn viên bao bọc, có cửa nhỏ ra vào, 2 bên có hai con sư tử đắp
bằng vôi, cát tô màu hồng rất đẹp.
Tiếp theo có án phong, có thành nội bao bọc khu mộ
dài 12m, rộng 0,9m, cao 1,2m hình vòm cung. Hai bên cửa có 2 con kỳ lân thể hiện
khá tinh xảo. Điều đáng lưu ý ở công trình là những hình trang
trí đắp nổi trên những bức tường của lăng có từng chủ đề riêng biệt theo các
tích xưa như: Nhị thập tứ hiếu, Trúc Lâm thất hiền, Ngư Tiều Canh Mục, Bát
tiên, Chiêu Quân cống Hồ... cùng với một số biểu tượng của người quân tử theo
quan niệm của đạo Nho như: tùng, cúc, trúc, mai. Hoặc là những biểu tượng quen
thuộc của đạo Lão như: thư, kiếm, phong, vân, tùng, đình, nai, hạc... Chất liệu
chính để tạo nên những tác phẩm nghệ thuật bích họa này chỉ là vôi, cát cùng với
màu sắc trộn với nhau và được đưa lên tường, song ở mỗi bức tranh các nghệ nhân
xưa đã thể hiện một cách trau chuốt đến từng chi tiết cũng như toàn bộ bố cục của
mỗi khung hình. Lăng Bà Vú được xem như một di tích kiến trúc nghệ thuật của Việt
Nam.
Vì Bà không có con cái gia đình tế tự cho nên vua đã cấp một
khu đất rộng cho dân trong vùng cày cấy, không phải nộp thuế để lo nhang khói.
Tương truyền ngày giỗ của Bà vào ngày 16 tháng chạp hàng năm.
|